تاب آوری | تحلیل تاب آوری به عنوان یک مفهوم چند وجهی

یکی از اساسی ترین مفاهیمی که روانشناسی مثبت گرا به آن پرداخته است مفهوم تاب آوری است. از آنجایی که این رویکرد به جای تمرکز بر نابهنجاری ها و اختلال ها بر استعداد ها و توانمندی ها تاکید می کند و به دنبال شیوه هایی است که بهزیستی و شادکامی انسان را به دنبال دارد بنیادی ترین مفهومی که مورد پژوهش و تاکید در این رویکرد است؛ تاب آوری است.

در هنگام بروز حوادث و رویداد های تلخی مانند سیل یا زلزله که کشور ما همیشه درگیر آنهاست عده ای هستند که به گوشه ای پناه می برند تا خود را تبعات آن حفظ کنند، عده ای که از میدان حادثه دور بوده اند در خانه و از طریق رسانه ها اخبار این حوادث تلخ را پیگیری می کنند و تاسف می خورند برای کسانی که در این شرایط گیر افتاده اند، افراد دیگری نیز که درگیر این شرایط هستند نیز واکنش های متفاوتی از خود نشان می دهند: عده ای هنوز در شوک از دست دادن خانه و عزیزان خود هستند و هنوز نتوانستند بر خود و اوضاع مسلط شوند. اما در این میان افرادی را از بین خود آسیب دیدگان از حادثه می بینیم که می ایستند، تلاش می کنند، به آسیب دیدگان درگیر کمک می کنند، به گروه های امدادی کمک می کنند و خلاصه در حال تلاش کردن هستند تا اوضاع را بهبود بخشند و شرایط را تغییر دهند ، خود را با وضع کنونی سازگار کنند و به شکل فعالانه ای خود را با شرایط درگیر می کنند.

شاید این سوال در ذهن به وجود بیاید که چرا برخی افراد در برخورد با چنین شرایطی از انعطاف پذیری خاصی برخوردارند و به قول معروف خم به ابرو نمی آورند ولی برخی دیگر در برخورد با چنین رویدادهایی با مشکل مواجه میشوند. اینجاست که مفهوم تاب آوری مورد استفاده قرار می گیرد. در واقع تاب آوری در مورد کسانی بکار می رود که در معرض خطر قرار می گیرند ولی دچار اختلال نمی شوند. می توان گفت شرایط سخت برای آسیب پذیری افراد لازم است اما کافی نیست، بلکه ویژگی های شخصیتی خود آنان نیز در این فرایند تاثیرگذار است.

تعریف تاب آوری:

تاب آوری یعنی توانایی مقابله در برابر شرایط سخت و استرس آور. در فرهنگ لغت، کلمه تاب آوری معادل واژه انگلیسی resiliency می باشد. یعنی خاصیت کشسانی، بازگشت پذیری و ارتجاعی. مانند شاخه ای که خم می شود اما نمی شکند، و دوباره به حالت قبلی خود بر می گردد. توانمندی که روانشناسان مثبت گرا سعی دارند در انسان افزایش دهند.

البته تاب آوری به این معنی نیست که افراد زندگی بدون درد و رنج و استرس را پشت سر بگذراند، بلکه آنها نیز درد، رنج، غم و اندوه را درک کرده اند و از درک عمیق این هیجان ها به این انعطاف پذیری رسیده اند. در واقع آنها ویژگی های شخصیتی دارند که به آنها در پشت سرگذاشتن شرایط سخت کمک می کند. تاب آوری را در سه حوزه می توان تعریف کرد؛

• در یک تعریف می توان آن را یک ویژگی شخصیتی در نظر گرفت زیرا مجموعه ای از صفات در کنار یکدیگر ویژگی شخصیتی تاب آوری را می سازند.
• در تعریف دیگر می توان آن را یک وضعیت روحی مثبت در نظر گرفت که عوامل حمایتی در پایداری و شکل گیری آن مؤثر است.
• و در تعریف سوم که تعریف سازنده تری است و دست روانشناسان مثبت گرا را در افزایش و ارتقای مفهوم تاب آوری باز گذاشته است؛ تعریف آن به عنوان یک فرایند پویا و بین فردی است که در طول زمان تغییر می کند.این مفهوم اصولی دارد که بر اساس آنها می توان به تعریف جامعی رسید: پایداری، سازگاری و تحول پذیری. یعنی می توانیم آن را بر اساس این سه اصل تعریف کنیم.

بر اساس اصل پایداری یعنی، میزان مقاومت و تحملی که فرد در شرایط سخت و بحرانی از خود نشان می دهد و ظرفیت فرد در تحمل فشار و استرس را نشان می دهد. در واقع افراد تاب آور بعد از گذراندن هر سختی و بحرانی بر استقامت و تحمل خود می افزایند.

بر اساس اصل دوم یعنی سازگاری به این شکل تعریف می شود که فرد بتواند پس از گذراندن شرایط سخت و بحرانی دوباره خود را سازماندهی کند، دوباره به زندگی عادی برگردد و یا بتواند خودش را با شرایط جدید تطبیق دهد و سازگار کند. مانند همین شرایطی که هم اکنون جهان را درگیر خودش کرده است(همه گیری کرونا) که ما باید یاد بگیریم خودمان را با شرایط جدیدی که در آن قرار گرفتیم سازگار کنیم.

بر اساس اصل تحول پذیری یعنی وقتی شرایط تغییر می کند و ما نمی توانیم به شکلی که قبلا زندگی می کردیم ادامه دهیم، فعالیت کنیم و بتوانیم چشم انداز های جدید و مسیر جدیدی ایجاد کنیم. درست مثل شرایطی که در آن قرار گرفتیم که باید بتوانیم در شرایط فعلی راه جدید برای ادامه و توسعه کسب و کار خودمان استفاده کنیم. یعنی علاوه بر اینکه خودمان را با شرایط فعلی سازگار کرده ایم باید بتوانیم تهدید را به فرصت تبدیل کرده و در این شرایط به توسعه خود و زندگی خود بپردازیم. هراکلیتوس می گوید: همه چیز تغییر می کند و هیچ چیز ثابت نمی ماند. انسان تاب آور می تواند خودش را با این تغییرات همراه کند و مانند یک موج سوار بر روی این تغییرات سوار باشد و همراه آنها پیش برود. در واقع در این مسیر باید عدم قطعیت را پذیرفت و همیشه آماده تغییر بود.

عوامل تأثیر گذار بر تاب آوری

عوامل گوناگونی وجود دارد که بر روی شکل گیری و رشد تاب آوری در افراد تأثیر گذار است. که در زیر به آنها پرداخته می شود:

محبت مادرانه: دریافت محبت و توجه بدون قید و شرط از طرف مادر در دوران رشد این پیام را برای کودک دارد که مهم و توانمند هستی و رشد این احساس توانمندی می تواند تأثیر شگرفی در افزایش تاب آوری در بزرگسالی داشته باشد. در واقع فرد خودش را در برابر مشکلات و سختی ها انسان توانمندی می داند.

حمایت اجتماعی: حمایت های اجتماعی این احساس را در فرد به وجود می آورد که تنها نیست و برای مقاومت و حل کردن مشکلات و گذر از شرایط سخت کسانی هستند که او را همراهی می کنند.

فرهنگ: فرهنگ تأثیر عمیق و انکار ناپذیری در شکل گیری شخصیت افراد دارد. باور های فرهنگی و اسطوره های فرهنگی که اقوام گوناگون دارند و افسانه هایی که از گذشته سینه به سینه نقل شده است نشان دهنده رشد یک ویژگی در سطحی عمیق در یک فرهنگ است مانند ویژگی پایداری و استقامت که در فرهنگ ما بسیار به چشم می خورد. همین امر کمک می کند که یک هویت پایدار در فرد شکل بگیرد و فرد خودش را متعلق به یک فرهنگ مقاوم بداند.

احساس خود کارآمدی: اگر فرد احساس کارآمدی و توانمندی نداشته باشد هیچ تلاشی هم نمی کند. اگر فرد احساس کند که تلاش هایش نتیجه بخش است و تجربیات مثبتی از گذشته در تایید این موضوع داشته باشد برای گذر از بحران تمام تلاش خودش را می کند. در واقع اگر فرد در گذشته تجربه ای از گذر از یک شرایط سخت داشته باشد این باور در او شکل می گیرد که توانمندی گذر از شرایط بحرانی و سخت را دارد و تمام تلاشش را نیز می کند. افراد برای تاب آور بودن نیاز دارند که خود را به عنوان یک انسان توانمند و تأثیرگذار باور داشته باشند تا دست به فعالیت و تلاش بزنند و بدانند که می توانند تغییر ایجاد کنند.

نگارنده: آمنه کشاورز، کارشناس ارشد مشاوره