اگر بخواهیم رفتار جرأت مندانه را در چهار کلمه خلاصه کنیم باید بگویم رفتاری است، مستقیم، مثبت، مؤدبانه و هدفمند. افراد جرأت مند کسانی هستند که بدون هیچ احساس نگرانی درمورد تفکرات و احساسات خودشان در حضور دیگران صحبت می کنند، علاوه بر اینکه برای دیگران احترام قائل هستند برای خودشان نیز ارزش و احترام قائل می شوند. و بدون اینکه حقوق دیگران را نادیده بگیرند اجازه نمی دهند کسی حقوق آنها را پایمال کند.
در واقع رفتار قاطعانه و جرأت مندانه حد وسط و مرکز یک طیف است که دو سر انتهایی آن که به سوی افراط و تفریط گرایش دارد، رفتار پرخاشگرانه و منفعلانه قرار دارد. رفتار پرخاشگرانه زمانی که ما تنها خودمان را می بینیم، تنها به خودمان فکر می کنیم و دیگرانی را که در ارتباط با آنها هستیم را نادیده می گیریم، و رفتار و عملکردمان به گونه ای است که هیچ نشانی از احترام و رعایت حقوق دیگران و مهمتر از همه توجه به احساس و عقاید دیگران در آن وجود ندارد. اما در انتهای دیگر طیف رفتار منفعلانه قرار دارد. علل اینکه افراد به شکل منفعلانه ای در روابط اجتماعی و بین فردی خود حضور دارند می تواند متفاوت باشد، مانند نداشتن مهارت ابراز وجود و رفتار جرأت مندانه، یعنی آموزش ندیده اند، نداشتن اعتماد به نفس، نداشتن عزت نفس. وقتی فرد احساس خودارزشمندی پایینی دارد و خودش را ارزشمند نمی داند، خودش را قابل احترام نمی داند و به راحتی به دیگران اجازه می دهد که به جای او فکر کنند، حرف بزنند، انتخاب و اقدام کنند.
یکی از ابعاد مهم رفتار قاطعانه مهارت ( نه ) گفتن است. همه ما در موقعیت هایی قرار گرفتیم که دیگران خواسته ای از ما داشتند و ما بر خلاف میل باطنی خود خواسته آنها را پذیرفتیم. تنها به این دلیل که نمی توانستیم به آنها بگوییم ( نه ). و هر توجیهی هم که برای این نتوانستن بیاوریم نمی تواند این موضوع را توجیه کند که ما
( نتوانستیم بگوییم: نه ) و عمده ترین دلیل آن این بوده که بلد نبودیم بگوییم نه. این تأکید به این خاطر است که می خواهم بگویم ( نه ) گفتن یک مهارت است و باید آن را آموخت.
اهمیت رفتار قاطعانه
ما انسان ها موجوداتی اجتماعی هستیم و از زمانی که چشم به این جهان باز کردیم زندگی مان در ارتباط با دیگران معنا داشته است.همه تلاش ها، رفتارها و عملکرد های ما در ارتباط با دیگران معنا می یابد. در واقع ما در رابطه به وجود می آییم، رشد می کنیم و اگر روابط ما دچار اشکال باشد در رابطه آسیب می بینیم، و با به دست آوردن مهارت در رابطه بهبود می یابیم. رفتار جرأت مندانه یک شیوه ارتباطی مؤثر است که در نتیجه آن هم خود ما احساس خوبی داریم و راضی هستیم و هم طرف مقابل ما این احساس خوشایند را تجربه خواهد کرد. یعنی خودمان به خواسته ها و اهدافمان می رسیم بدون اینکه مانع دیگران برای رسیدن به اهدافشان شویم.
مهارت رفتار قاطعانه و ( نه ) گفتن که زیر مجموعه قاطع رفتار کردن قرار می گیرد یکی از شاخص های مهم برای توسعه فردی است. در واقع اگر این مهارت را نداشته باشیم مشکلات و سختی های زیادی را برای رسیدن به اهداف و خواسته هایمان تحمل خواهیم کرد. در گودال های ارتباطی کوچک و بزرگی گرفتار می شویم که علت همه آنها نداشتن مهارت قاطع رفتار کردن است. رفتار قاطعانه در مدیریت کسب و کار و مدیریت کارآفرینانه نیز نقش خیلی اساسی را بازی می کند. و اگر یک مدیر قاطعیت نداشته باشد به هیچ وجه نمی تواند مدیریت کند.
چگونه رفتار جرأت مندانه و قاطعانه داشته باشیم؟
همه ما ممکن است برای نه گفتن در معذوریت هایی قرار بگیریم که این کار را برایمان سخت کند اما با یادگیری مهارت نه گفتن و رفتار قاطعانه خواهیم توانست با رعایت تمام مناسبات اجتماعی با در نظر گرفتن احساسات و عقاید دیگران نظر خودمان را محترمانه ابراز کنیم. و نشان دهیم که ما با وجود احترام و ارزشی که برای دیگران قائل هستیم، نظرات و افکار و عقاید خودمان را داریم و بر اساس آنها زندگی می کنیم، تصمیم می گیریم و حق انتخاب برای خود قائل می شویم. دیگران نیز یاد می گیرند ما برای خودمان حد و حدودی داریم و آن را رعایت می کنند.
اما رفتار پرخاشگرانه هم معضلی است که خیلی ها گرفتار آن هستند. چیزی که در روابط اجتماعی خود به وفور آن را تجربه می کنیم. ساده ترین موردی که می توان برای آن مثال زد قرار داشتن در صف خود پرداز است. ممکن است کسی که در حال انجام کار با دستگاه خود پرداز است زمان طولانی را به خود اختصاص دهد. اگر کسی که پشت سر او ایستاده رفتار پرخاشگرانه ای داشته باشد چه واکنشی نشان خواهد داد؟ ممکن است با لحنی تند و صدای بلند بگوید: زود باش، دیگر چخبر است، ماهم کار داریم، بیکار که نیستیم… و از این نوع جملات و ادبیات. در صورتی که می توان خیلی محترمانه به اطلاع او رساند که خود ما هم کار داریم و او بهتر است زودتر کارش را تمام کند.
رفتار جرأت مندانه دو عنصر مهم دارد که اگر شما این دو عنصر مهم را در نظر بگیرید و رعایت کنید به این مهارت دست خواهید یافت. اول: مورد نظر قرار دادن شرایط، افکار و احساسات طرف مقابل. و دوم: در نظر گرفتن شرایط، حقوق و افکار و احساسات خودمان. عنصر اولی در رفتار پرخاشگرانه به آن توجه نمی شود و دومی در رفتار منفعلانه نادیده گرفته می شود.
فرض کنید یکی از دوستان شما مبلغی را به عنوان قرض درخواست می کند، شما نیز پول دارید اما برای کار دیگری آن را لازم دارید. حالا این موقعیت را با توجه به سه رفتار پرخاشگرانه، جرأت مندانه و منفعلانه تحلیل می کنیم:
رفتار پرخاشگرانه: من خودم پولم را لازم دارم و نمی توانم به تو قرض بدهم.
جرأت مندانه: می دانم که تو چقدر به این پول نیاز داری اما خودم برای کار ضروری به این پول احتیاج دارد در غیر این صورت مطمئنا به تو قرض می دادم.
منفعلانه: خودم به این پول خیلی نیاز دارم اما باشد به تو قرض می دهم.
در رفتار جرأت مندانه احساس و شرایط طرف مقابل برای ما اهمیت دارد و به او نیز نشان می دهیم. و فقط به فکر خودمان و شرایط خودمان نیستیم. دیگران نیز این موضوع را درک می کنند و روابط بین فردی ما دچار آسیب نمی شود.
نگارنده: آمنه کشاورز، کارشناس ارشد مشاوره