خلاقیت همیشه با نو بودن، تازه بودن و جدید بودن همراه است. هرکس با وارد شدن به مسیر خلاقیت در زندگی اش وارد راهی می شود که تا به حال کسی وارد آن نشده است و مانند کشف کردن یک سرزمین جدید است. خلاق بودن یعنی داشتن یک چاچوب انعطاف پذیر برای تفکر و عمل که منجر به کشف ایده های جدید و تازه می شود. اگر بخواهیم یک تعریف دقیق از خلاقیت ارائه کنیم ناچار به زیر و رو کردن متون زیادی در زمینه ها و رشته های گوناگون هستیم زیرا نظریه های گوناگونی پیرامون خلاقیت وجود دارد. اما در همه آنها این واژه ها به چشم می خورد: تفکر جدید، راه حل جدید، راهکار نو و تازه که همگی از تفکر خلاقانه حکایت دارند. می توان در تعریف خلاقیت گفت: فکر کردن و عمل کردن به روشی متفاوت که به خلق ایده های نو و راهکارهای جدید می شود.
خلاقیت آن بخش از تفکر انسان است که همیشه در حال رشد کردن و پرورش یافتن است و هیچ گاه متوقف نمی شود و شاید بتوان گفت یکی از ویژگی هایی باشد که انسان را از سایر موجودات متمایز می کند.
اهمیت پرورش خلاقیت:
در دنیای پر شتاب کنونی که همه چیز با سرعت سرسام آوری در حال تغییر کردن است انسان امروزی نیز برای موفقیت باید بتواند پا به پای این تغییر پیش برود و رشد کند. زیرا با تغییرات سریعی که امروزه رخ می دهد دیگر نمی توان از راه حل های قبلی برای حل کردن مسائل استفاده کرد زیرا ماهیت مسائل روز به روز پیچیده تر می شود. اهمیت و تأکید بر رشد خلاقیت باعث شکل مفهومی می شود که آدلر برای یک شخصیت سالم ضروری می دانست یعنی من خلاقه. اگر به زندگی افراد موفق نیز نگاهی بیندازیم میبینیم که خلاقیت یکی از ویژگی های شخصیتی آنان است.
دامنه رشد خلاقیت:
درست است که خلاقیت همیشه می تواند پرورش یابد و رشد کند اما یکی از حساس ترین دوره ها برای پرورش این توانمندی دوره کودکی است. زیرا در کودکی ذهن و تخیل افراد هنوز در چارچوب قواعد و قالب های فکری که جامعه و سیستم آموزشی تحمیل می کند محصور نشده است و به همین خاطر است که در بازی ها معمولا کودکان به دنبال تغییر دادن قواعد بازی یا زیر پا گذاشتن آنها هستند زیرا هنوز این قوانین و لزوم تن دادن به آنها را درک نکردند اما از زمانی که وارد سیستم آموزشی می شوند دیگر وارد دنیای قوانین و مقررات شده اند که باید به شیوه معینی فکر و رفتار کنند و دیگر به تخیلات و خیال پردازی های خلاقانه کودک بهائی داده نمی شود زیرا به رفتارها و افکاری امتیاز داده می شود که سیستم آموزشی مشخص می کند. و بعد از آن که وارد جامعه و بازار کار می شوند نیز تبدیل به افرادی قراردادی می شوند که مسیرهای تفکر آنها کاملاً مشخص و از پیش تعیین شده است و هیچ راهی برای ورود افکار و اندیشه های تازه نیست.
راه های پرورش خلاقیت:
خلاقیت در همه انسان ها وجود دارد و به صورت فطری در وجود انسان نهادینه شده است که باید شرایط برای رشد و پرورش آن فراهم شود. حالا این سؤال مطرح می شودکه چگونه کودکانی خلاق پرورش دهیم ؟ ابتدا باید به عواملی پرداخت که در پرورش و رشد خلاقیت مؤثر هستند، یعنی باید شرایطی فراهم باشد تا بتوان انتظار رشد و خلاقیت را داشت، این دو عامل را از زبان راجرز بیان می کنیم.
- ایمنی روانشناختی: ابتدا باید کودک را به صورت نا مشروط بپذیریم. وقتی کودک دریابد که فارغ از هر رفتار و عملکردی دیگران او را موجودی با ارزش می دانند انگیزه و توانایی برای ابراز وجود در او شکل میگیرد که در بروز رفتارهای خلاقانه تأثیر فوق العاده ای دارد. در فضایی که کودک مدام به خاطر رفتار و عملکردش مورد قضاوت و ارزشیابی قرار بگیرد به طور ناخودآگاه افکارش در قالب رفتار خوب و بد دسته بندی می شوند که آغاز مرگ خلاقیت است.
- آزادی روانشناختی: باید شرایط فراهم شود تا کودک بتواند افکار و خیال پردازی های عمیق خودش را بیان کند و بدون هیچ ترسی به عمیق ترین لایه های تخیل خودش برود؛ در این صورت است که جوانه های تفکر خلاقانه در درون کودک رشد می کند. مانند نویسندگی، نوشتن و خیال پردازی کردن که یکی از بهترین راه ها برای رشد خلاقیت است. اینکه داستانی را خلق کرد و شخصیت های آن را ساخت و پرداخت که هرکدام دنیای خودشان را دارند زیباترین نماد تفکر خلاقانه است.
در آخر راه هایی برای پرورش و رشد خلاقیت در کودک را مورد بررسی قرار می دهیم که رعایت آنها و توجه کردن به آنها می تواند به والدین کمک کند تا مسیر را برای رشد خلاقانه فرزند خود هموار کنند.
- کودک را از اشتباه کردن محروم نکنیم: وقتی کودک اشتباه می کند یاد می گیرد که همه راه ها درست نیستند و او را به هدفش نمی رسانند و دوباره تلاش می کند تا راه درست را بیابد. اما اگر کودک بخاطر اشتباهاتش سرزنش شود و مورد انتقاد شدید والدین قرار بگیرد باعث می شود که کودک دیگر از ترس شکست خوردن خیلی از فعالیت های خلاقانه خود را محدود کند و خیلی از راه ها را نمی رود از ترس اینکه آن راه ها به شکست منجر شوند و این ترس همان چیزی است که باعث نابود شدن خلاقیت کودک می شود.
- مواظب باشید تشویق های شما تبدیل به تنبیه نشود: همه والدین برای اینکه انگیزه کودکشان برای فعالیت کردن بیشتر شود پیروزی ها و دستاورد های او را تشویق می کنند؛ به وسیله جوایز متعدد، و تشویق های کلامی و یا هر روش دیگری. اما این تشویق ها دو خطر عمده می تواند در پی داشته باشد اول اینکه تشویق های شما این خرده فرهنگ را در کودک به وجود می آورد که برای به دست آوردن این تشویق ها تلاش کند در نتیجه سراغ راه هایی می رود که موفقیت صد در صدی او را در پی داشته باشد که همین کار باعث محدود شدن خلاقیت او می شود. دوم اینکه کودک را متمرکز بر نتیجه کار می کنید که باعث می شود از فرایند کار صرف نظر کند و متوجه اهمیت آن نشود در حالی که فعالیت های خلاقانه در فرایند کارهای کودک شکل می گیرد. پس یادتان باشد موقع تشویق کردن کودک باید خیلی هوشمندانه عمل کنید، تلاش های کودک را مورد توجه و تأکید قرار دهید، با این کار اعتماد به نفس را هم در کودک خود تشویق می کنید زیرا در این حالت حتی اگر تلاش هایش به شکست هم منجر شود مورد تشویق قرار می گیرد.
- بهم ریختگی همیشه هم بد نیست: معمولاً در جریان فعالیت های کودک بهم ریختگی زیادی در اطرافشان به وجود می آید اما این بهم ریختگی همیشه هم بد نیست، می توانید فضای کافی برای فعالیت های خلاقانه کودک خود ایجاد کنیدتا مقررات و محدودیت های سفت و سخت شما برای مرتب بودن اتاق و خانه جلوی خیلی از فعالیت های کودکان را نگیرد. شاید این پر دردسر ترین قسمت ماجرا باشد اما یادتان باشد قرار است برای شما رشد خلاقیت فرزندتان در اولویت باشد.
- در فعالیت های خلاقانه با کودک همراه شوید: می توانید با کودکتان همراهی کنید زیرا پدر و مادر همیشه الگوی فرزندان خود هستند . کودکان همیشه در کارهایشان سعی دارند که شبیه پدر و مادرشان شوند و همراهی شما می تواند مشوقی قوی برای آنها باشد. همچنین می توانید در بسیاری از کارهای روزمره، کودکتان را با خودتان همراه کنید و با شیوه ای خلاقانه به انجام فعالیتها بپردازید: مثل تمیز کردن منزل، شستن ظرفها، باغبانی و …
کلام آخر
خیلی نکات دیگر هست که والدین برای پرورش و رشد خلاقیت فرزندشان باید به آنها توجه کنند و یادشان باشد ابتدا باید خودشان را از قید و بندهای زندگی روزمره رها کنند و ذهنشان را باز نگه دارند تا بتوانند با نگاهی تازه به فعالیتهای فرزندشان بنگرند. یادآوری دوباره این مطلب خالی از لطف نیست که خلاقیت به شکل فطری در همه انسانها وجود دارد و فقط کافی است کمی مورد توجه قرار بگیرد.
نگارنده: آمنه کشاورز، کارشناس ارشد مشاوره